آموزش مهارت کنترل هیجان در کودکان با ۵ روش علمی

کودکان هنگام مواجهه با هیجانات شدید با چالش‌هایی روبه‌رو می‌شوند که گاهی به رفتارهای نامناسب و پیامدهای منفی ختم می‌شود. عدم توانایی در مدیریت هیجانات بر سلامت روانی و آرامش آن‌ها در بلندمدت تاثیر می‌گذارد. همچنین توسعه‌ نیافتن مهارت خودکنترلی در زمان مناسب منجر به بروز مشکلات عاطفی و رفتاری در آینده می‌شود. بنابراین، آموزش راهبردهای کنترل هیجان در کودکان از طریق بازی‌ها و فعالیت‌های تعاملی ضروری است.

دلایل هیجانی شدن بیش‌ازحد کودکان چیست؟

هیجانات شدید در کودکان نتیجه تعامل پیچیده‌ای از عوامل زیستی، روانی و اجتماعی است. درک دلایل اصلی این هیجانات و بررسی دقیق آن‌ها از منظر علمی، والدین و متخصصان را قادر می‌سازد تا راهکارهای مناسب‌تری برای کنترل هیجان در کودکان و مدیریت احساسات ارائه دهند.

عوامل زیستی و ژنتیکی

برخی از کودکان به‌دلیل عوامل ژنتیکی یا زیستی، حساسیت بیشتری به تحریکات هیجانی دارند. سیستم عصبی مرکزی این کودکان به شکلی طراحی شده که آن‌ها را نسبت به تغییرات محیطی و عوامل استرس‌زا بیش‌از‌حد حساس می‌کند. این حساسیت زیستی، همراه با ناتوانی در تنظیم هیجان، آن‌ها را به هیجانات شدید مستعد می‌کند. آموزش کنترل هیجان در کودکان در مدیریت این عوامل زیستی موثر است.

محیط‌های نامطلوب تربیتی و کمبود ساختارهای حمایتی

محیط‌های خانوادگی یا آموزشی که فاقد ساختارهای حمایتی و انضباطی مناسب هستند، نقش مهمی در برانگیختگی هیجانی کودکان ایفا می‌کنند. کودکان در این محیط‌ها اغلب دچار ناهنجاری‌های رفتاری و هیجانی می‌شوند، زیرا دستورالعمل‌های روشن و ثابت برای مواجهه با هیجانات در دسترس آن‌ها قرار نمی‌گیرد. محیط‌هایی که فاقد الگوهای مثبت رفتاری یا تمرینات منظم برای کنترل هیجان هستند، باعث افزایش سطح استرس در کودکان می‌شوند.

عدم توسعه مهارت‌های تنظیم هیجانی

کودکان در مراحل ابتدایی رشد هنوز توانایی کاملی در مدیریت و تنظیم هیجانات خود را پیدا نکرده‌اند. عدم توسعه کافی مهارت‌های تنظیم هیجانی که شامل شناسایی، بیان و کنترل احساسات است، باعث بروز واکنش‌های شدید به موقعیت‌های استرس‌زا می‌شود. تحقیقات نشان می‌دهد که آموزش کنترل هیجان در کودکان به بهبود کارکردهای اجتماعی هیجانات یاری می‌‌رساند.

تاثیرات استرس و اضطراب‌های اجتماعی

استرس‌های ناشی از تعاملات اجتماعی، به‌ویژه در محیط‌های ناآشنا یا رقابتی، نقش مهمی در برانگیختگی هیجانی کودکان دارد. اضطراب‌ اجتماعی باعث ترشح بیش‌از‌حد هورمون‌های استرس‌زا مانند کورتیزول می‌شود که پاسخ‌های هیجانی شدیدی را تحریک می‌کند. کودکان با احساس ناامنی در این موقعیت‌ها دچار واکنش‌های هیجانی غیرقابل‌کنترل می‌شوند که به رفتارهای پرخاشگرانه یا گریه‌های مکرر منجر می‌شود.

نشانه‌های هیجان‌زدگی در کودکان

در بسیاری از موارد به‌دلیل عدم آگاهی والدین یا معلمان از علائم هیجان‌زدگی تشخیص به‌موقع انجام نشده است و منجر به مشکلات پیچیده‌ای شده است. این وضعیت زمانی که کنترل هیجان در کودکان نهادینه نشده باشد به‌وضوح قابل‌مشاهده است. از جمله علائم عدم کنترل هیجان در کودکان:

واکنش‌های افراطی به تغییرات جزئی

کودکانی که بیش‌از‌حد هیجان‌زده می‌شوند، به تغییرات کوچک یا موقعیت‌های ناچیز واکنش‌های اغراق‌آمیز نشان می‌دهند. این واکنش‌ها ممکن است شامل جیغ کشیدن، پرخاشگری یا رفتارهای غیرمنطقی باشد و اغلب به‌دلیل ناتوانی در تطبیق با موقعیت‌های غیرمنتظره بروز پیدا می‌کند.

بی‌قراری و رفتارهای پرتحرک

کودکانی که هیجان‌زده هستند، معمولا نمی‌توانند به‌راحتی در یکجا آرام بگیرند. این بی‌قراری به‌عنوان یکی از علائم عدم کنترل هیجان در کودکان ممکن است با دویدن، پریدن یا انجام حرکات سریع و بی‌هدف همراه باشد. این موضوع نشان‌دهنده تلاش ناخودآگاه برای تخلیه انرژی هیجانی اضافی است.

واکنش‌های فیزیکی شدید

یکی از علائم اصلی هیجان‌زدگی، واکنش‌های فیزیکی همچون لرزش، عرق کردن یا افزایش ضربان قلب است. این واکنش‌ها با فعال شدن سیستم عصبی سمپاتیک در پاسخ به هیجانات قوی اتفاق می‌افتند. کودکان هنگام هیجان‌زدگی شدید، ممکن است بی‌اختیار گریه کنند یا خنده‌های مداوم و غیرقابل‌کنترل نشان دهند.

۵ راهکار برای آموزش مهارت کنترل هیجان در کودکان

کودکان در سنین پایین هنوز درک کامل و توانایی کافی برای مدیریت هیجانات خود ندارند. به همین دلیل ممکن است واکنش‌های شدیدی نسبت به موقعیت‌های روزمره از خود نشان دهند. آموزش تکنیک‌های موثر برای کنترل هیجان در کودکان باعث افزایش خودآگاهی و کاهش چالش‌های احساسی پیچیده و ناشناخته می‌شود. بهترین دبستان دخترانه منطقه ۶ تلاش دارد تا مهارت کنترل هیجان در کودکان را به کمک مشاوران متخصص و همکاری والدین در کودکان نهادینه کند. از جمله تکنیک‌های موثر در این مسیر، عبارت‌اند از:

1. تکنیک وقفه
2. تکنیک نقش‌آفرینی در موقعیت‌های شبیه‌سازی شده
3. تکنیک جعبه آرامش
4. تکنیک ذهن‌آگاهی برای کودکان
5. تکنیک نقشه احساسات

1. تکنیک وقفه (Stop Technique)

این روش آموزش کنترل هیجان در کودکان، واکنش‌های لحظه‌ای و فوری هیجانی را با وقفه‌های کوتاه مدیریت می‌کند. برای اجرای این تکنیک، ابتدا به کودک گفته می‌شود که وقتی احساساتی مانند خشم یا ناراحتی به سراغش می‌آید، دست‌هایش را به نشانه توقف بالا ببرد و چند ثانیه صبر کند. سپس او را تشویق می‌کنند تا به عمق احساساتش فکر کند و قبل از تصمیم‌گیری، آرام شود. این تکنیک به‌مرورزمان باعث بهبود کنترل هیجان در کودکان می‌شود و به آن‌ها می‌آموزد که چگونه با استفاده از توقف و تفکر، آینده رفتار خود را پیش‌بینی کنند.

2. تکنیک نقش‌آفرینی در موقعیت‌های شبیه‌سازی شده

یکی از روش‌های موثر در یادگیری کودکان، استفاده از بازی‌های نقش‌آفرینی است. برای مثال، می‌توانید یک موقعیت استرس‌زا مانند مواجهه با یک دوست ناراحت یا گم شدن اسباب‌بازی موردعلاقه را شبیه‌سازی کنید. در این بازی‌ها کودک با راهنمایی شما می‌آموزد که چگونه احساسات خود را به شکل کلامی بیان کند و از استراتژی‌های آرام‌سازی مانند نفس عمیق یا گفتگوی مثبت درونی استفاده کند.

3. تکنیک جعبه آرامش (Calm-Down Kit)

این روش آموزش کنترل هیجان در کودکان شامل تهیه یک جعبه است که داخل آن وسایلی برای آرام کردن کودک در لحظات هیجانی قرار داده می‌شود. این جعبه می‌تواند شامل توپ ضد استرس، کتاب‌های آرامش‌بخش، دفترچه یادداشت برای نوشتن احساسات یا حتی تصاویر آرامش‌بخش باشد. هر زمان که کودک احساسات شدید را تجربه کرد، از او خواسته می‌شود که از جعبه آرامش خود استفاده کند. این ابزار به کودکان کمک می‌کند تا با استفاده از وسایل ملموس، احساسات خود را به شکل مثبت مدیریت کنند.

4. تکنیک ذهن‌آگاهی برای کودکان (Mindfulness for Kids)

ذهن‌آگاهی به کودکان کمک می‌کند تا در لحظه حضور داشته باشند و با تمرکز بر تنفس و بدن، احساسات خود را مدیریت کنند. تمرینات ساده مانند بستن چشم‌ها و تمرکز بر نفس‌کشیدن یا شمارش نفس‌ها این امر را ممکن می‌سازد. این روش به‌مرورزمان با به‌کارگیری منظم روزمره، علائم عدم کنترل هیجان در کودکان را از بین می‌برد.

5. تکنیک نقشه احساسات (Feelings Map)

این بازی به کودکان آموزش می‌دهد که هیجانات مختلف را بشناسند و آن‌ها را درک کنند. روی یک برگه کاغذ، یک نقشه احساسی طراحی کنید و از کودک بخواهید که در هر موقعیت هیجانی، احساس خود را روی این نقشه مشخص کند (مانند غم، خشم یا شادی). با این کار، کودک نه‌تنها یاد می‌گیرد که احساساتش را شناسایی کند، بلکه به درک بهتری از این که چه زمانی و چگونه هیجانات خود را کنترل کند نیز دست می‌یابد. برای درونی‌‌سازی این تکنیک می‌توانید از انیمیشن‌ داخل و بیرون استفاده کنید.

جمع‌بندی

آموزش راهکارهای کنترل هیجان در کودکان اهمیت زیادی در شکل‌گیری شخصیت و توانایی‌های آن‌ها در مدیریت چالش‌های روزمره دارد. این مهارت باعث تقویت خودآگاهی، بهبود توانایی حل مسئله و کاهش رفتارهای ناگهانی و پرخاشگرانه می‌شود. کودکان با یادگیری این مهارت‌ها، توانایی بیشتری برای برقراری روابط اجتماعی سالم و سازگاری با تغییرات پیدا می‌کنند. همچنین، در بلندمدت این مهارت به سلامت روانی بهتر و احساس رضایت از زندگی منجر می‌شود.

سوالات متداول

1. آیا تفاوت‌های جنسیتی در یادگیری مهارت کنترل هیجان در کودکان وجود دارد؟

بله، تحقیقات نشان می‌دهد که پسران و دختران به شیوه‌های متفاوتی به یادگیری راهکارهای کنترل هیجان پاسخ می‌دهند که نیاز به رویکردهای آموزشی متفاوت دارد.

2. چگونه می‌توان به کودکان آموزش داد که احساسات دیگران را شناسایی کنند؟

یکی از مهم‌ترین جنبه‌های مدیریت هیجانات، تعریف و شناخت دیگری برای کودک از طریق بازی‌های تعاملی و تمرینات مشاهده‌ای است تا بتواند خودتنظیم‌گری را در نسبت با محیط یاد بگیرد.

3. مدرسه چه نقشی در آموزش کنترل هیجانات ایفا می‌کند؟

مدرسه با داشتن مشاوران متخصص در کادر آموزشی خود باید به‌صورت هفتگی، حداقل یک کلاس برنامه آموزشی را به تقویت مهارت‌های ارتباطی و ایجاد فضایی امن و حمایتگر اختصاص دهد.